- Tên đồng nghĩa: Polygonatum vulgare Desf.
- Họ: Thiên Môn (Asparagaceae)
- Mùa hoa: tháng 3 - 5.
- Mùa quả: tháng 6 - 9.
Mô tả
- Cây thảo, sống nhiều năm, cao 40 - 60cm. Thân rễ mọc bò ngang, chia nhiều đốt, màu trắng hoặc vàng nhạt. Thân khí sinh thường đơn độc, màu trắng ở phía dưới. Lá mọc so le (thường hướng về một phía), không cuống, hình trứng, dài 6 - 12cm, rộng 3 - 6cm, gốc tròn, đầu nhọn, gân hình cung sít nhau, mặt trên màu lục, mặt dưới trắng nhạt.
- Cụm hoa mọc ở kẽ lá, có cuống ngắn mang 2 hoa màu trắng, mọc thõng xuống; bao hoa hàn liền hình chuông, dài 1,5 - 2cm, gồm 3 lá dài, 3 cánh hoa, 6 nhị xếp thành 2 vòng, đính trên bao hoa, chỉ nhị ngắn, nhân, bao phấn hướng vào trong.
- Quà mọng, hình cầu, đường kính 5 - 7mm, khi chín màu tím đen; hạt 3 - 6, màu vàng có chấm.
Phân bố, sinh thái
- Ngọc trúc có nguồn gốc ở Trung Quốc. Hiện nay, loại dược liệu này chủ yếu do trồng trọt.
- Ở Việt Nam, ngọc trúc cũng là cây trồng trong vườn của một số gia đình ở huyện Sa Pa, Bắc Hà (Lào Cai); Sìn Hồ, Phong Thể (Lai Châu) và Đồng Văn (Hà Giang). Cây nhập trồng chưa rõ thời gian từ bao giờ. Theo một số gia đình người Hoa và người H’ Mông ở vùng Phó Bảng (huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang), ngọc trúc được lấy từ Vân Nam - Trung Quốc cách đây hàng chục năm. Cây trồng để làm thuốc trong phạm vi cộng đồng, chưa trở thành hàng hoá.
- Ngọc trúc là cây ưa ẩm và chịu bóng, thường mọc dưới tán của những cây ăn quả như đào, lê, mận,... hoặc trồng thành luống ở vườn rau. Cây trồng ở các địa phương trên tỏ ra thích nghi với điều kiện khí hậu ẩm mát của vùng nhiệt đới núi cao (khoảng 1400 - 1600m). Nhiệt độ trung bình năm từ 14 đến 16 độ C, về mùa đông có thể có băng giá nhưng cây vẫn tồn tại được. Ngọc trúc ra hoa quả hàng năm. Cây con mọc từ hạt vào khoảng tháng 5 - 6. Cây có khả năng đẻ nhánh khoẻ từ phần thân rễ, thường mọc thành từng khóm lớn có nhiều nhánh.
- Trại thuốc Sa Pa (Viện Dược liệu) là nơi duy nhất ở Việt Nam đang giữ giống ngọc trúc với mục đích bảo tồn lâu dài.
Bộ phận dùng
Thân rễ thu hái vào mùa thu, đào về, rửa sạch, cắt bỏ rễ con, đem phơi héo, hay đồ qua rồi lăn cho mềm, phơi khô Ngọc trúc thường được chế biến như sau:
- Dạng thái phiến: Lấy dược liệu đã phơi khô thái phiến vát dài 3 - 5cm, dày 2 - 5cm.
- Dạng tẩm mật ong: Lấy ngọc trúc phiến tẩm đều với mật ong (cứ 10kg ngọc trúc dùng 1-1,5kg mật ong) trong 30 phút, rồi dùng lửa nhỏ sao đến khi có màu vàng, thơm, sờ không dính tay là được.
- Dạng chưng: Ngọc trúc rửa sạch, đồ 6 - 8 giờ, ủ 1 ngày 1 đêm; tiếp tục làm như vậy 2 - 3 lần đến khi thuốc có màu đen, thái khúc dài 2 - 3cm.
- Dạng chế với rượu: (Ngọc trúc 10kg, rượu 1,5kg). Ngọc trúc rửa sạch, ủ mềm đồ 8 giờ cho mềm, thái khúc như trên, thêm rượu và chưng 4 giờ. Đựng được liệu vào dung cụ bằng đồng hoặc nhóm.
