Trần bì

Ngoài công dụng của quả quýt trong thực phẩm, vỏ và lá quýt để chế tinh dầu, quýt còn là một vị thuốc rất quan trọng và rất thông dụng trong Đông y và trong dân gian.

Theo tài liệu cổ: Trần bì vị cay, đắng, tính ôn vào hai kinh tỳ và phế, hạ vị đắng tính bình, vào hai kinh can và thận. Có tác dụng kiện tỳ, lý khí, táo thấp, hóa đờm. Tác dụng của lá cũng như hạt.

Trần bì là một vị thuốc chữa ăn uống không tiêu, ăn không ngon, nôn mửa, sốt rét, trừ đờm.

Liều dùng hàng ngày: 4-12g hay hơn.

Quất hạch chữa sa đì (thiên trụy, hòn dái sưng đau) ngày dùng 6-12g hay 16g.

Nước quýt uống trong khi say rượu, giải khát, thêm vitamin bồi bổ.

Lá quýt hơ nóng đắp chữa đau bụng, ho, sưng vú. Có khi phơi khô sắc uống như vỏ quýt. Ngày dùng 6-12g.

Đơn thuốc có trần bì và hạt quýt

Thuốc giúp sự tiêu hóa: Trần bì 0,5g; hoàng báo 3g; hoàng liên 0,3g; đảng sâm 0,3g; cam thảo 0,3g. Tất cả tán bột, trộn đều. Chia ba lần uống trong ngày.

Chữa ho mất tiếng: Trần bì 12g, sắc với 200ml nước, còn 100ml cho thêm đường vào cho đủ ngọt, nhấp uống dần trong ngày.

Tính vị: Vị cay, đắng, tính ôn.

Quy kinh: Vào hai kinh tỳ và phế.

Khi thử nghiệm trên động vật cho các kết quả sau:

Tác dụng chống viêm, chống loét, lợi mật: methylhesperidin có tác dụng ức chế loét dạ dày gây nên do co thắt môn vị và có tác dụng lợi mật.

Tác dụng với tim mạch: tăng cường sức co bóp cơ tim, tăng lượng máu do tim đẩy ra, ít ảnh hưởng đến nhịp tim. Hesperidin giúp tăng thời gian sống của chuột được nuôi bằng chế độ ăn gây xơ vữa động mạch.

Tác dụng với cơ trơn: methylhesperidin làm ức chế yếu co bóp cơ trơn ruột và khí quản.

Các flavonoid khác như nobiletin, tangeretin có tác dụng ức chế hoạt động men thrombogen nhưng không ảnh hưởng đến thời gian đông máu. Nobiletin còn có tác dụng ức chế kết tập tiểu cầu và ức hoạt tính men phosphodiesterase.

Limonen có tác dụng ức chế thần kinh trung ương, giải co thắt, chống viêm, kháng dị ứng.

Để nơi khô mát, tránh mốc mọt.

Tên khoa học Quýt – Trần Bì: Citrus Deliciusae Tenore, Citrus nobilis var. deliciosa Swigle

Thuộc họ Cam Rulaceae

Cây quýt cho ta các vị thuốc sau đây:

1. Trần bì (Pericarpium Citri deliciosa) là vỏ quýt phơi càng để lâu càng coi là quý và tốt.

Trong dân gian thường lưu truyền câu để chỉ rõ tầm quan trọng này:

Nam bất ngoại trần bì;

Nữ bất ly hương phụ.

Có nghĩa là chữa bệnh cho nam giới không thể thiêu vị trần bì, chữa bệnh cho nữ giới không thể không dùng vị hương phụ.

2. Quất hạch (Semen Citri diliciosae) là hạt quýt phơi khô.

3. Thanh bì (Pericarpium Citri immaturi) vỏ quả quýt còn xanh.

Mô tả đặc điểm

Quýt là một cây nhỏ, lá mọc so le, đơn, mép có răng cưa, vỏ có mùi thơm đặc biệt. Hoa nhỏ, màu trắng, mọc đơn độc ở kẽ lá. Quả hình cầu hai đầu dẹt, màu vàng cam hay vàng đỏ, vỏ mỏng nhẵn hay sần sùi, dễ bóc. Mùi thơm ngon, nhiều hạt.

Phân bố, thu hái và chế biến

Được trồng ở khắp nơi trong nước ta. Nhiều nhất tại các tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên, Nam Định, Hà Nam, Bắc Cạn, Thái Nguyên, Bắc Giang, Bắc Ninh v.v… Tại Trung Quốc, ngoài cây cùng loài với quýt của ta, người ta còn trồng một số loài quýt khác và cũng cho vị trần bì và quất hạch như cây đại hồng am (Citrus chachiensis hay Citrus nobilis var. chachiensis Wong), cây phúc quyết (Citrus tangeriana Hort et Tanaka hay Citrus reticulata var. deliciosa H. H. Hu) và cây châu quyết (Citrus erythrosa Tanaka hay Citrus reticulata Blanco var. erythrosa H. H. Hu). Ở Việt Nam, ngoài cây quýt ngọt, ta còn dùng nhiều vỏ loại cây quýt khác chưa ai xác định tên khoa học, như quýt giấy, quýt tàu, quýt nuốm v.v …