Vàng da sơ sinh: Nguyên nhân, điều trị, phân biệt bệnh lý và sinh lý

Vàng da ở trẻ sơ sinh là tình trạng thường gặp ở trẻ sơ sinh. Vàng da có thể là hiện tượng sinh lý ở trẻ giai đoạn đầu sau sinh, tuy nhiên đây cũng có thể là dấu hiệu bệnh lý mà cha mẹ không nên chủ quan. Cùng tìm hiểu về vàng da sơ sinh qua bài viết dưới đây nhé!

1Vàng da sơ sinh là gì?

Vàng da sơ sinh là triệu chứng thể hiện tình trạng tăng bilirubin trong máu. Đây thường là hiện tượng sinh lý xuất hiện vào khoảng ngày thứ 3 sau sinh. Ở trẻ sơ sinh đủ tháng, có khoảng 60% số trẻ có triệu chứng này. Tỷ lệ này cao hơn ở nhóm trẻ đẻ non, gặp khoảng 80%. [1]

Vàng da sơ sinh được chia làm 2 nhóm là vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý. Việc phân biệt 2 nhóm này sẽ quyết định hướng can thiệp đúng và kịp thời cho trẻ.

Vàng da sinh lý

Vàng da ở trẻ sơ sinh được coi là sinh lý khi có đầy đủ các đặc điểm dưới đây:

• Vàng da xuất hiện sau khi trẻ đủ 24 giờ tuổi.
• Da vàng sáng ở mức độ nhẹ (thường chỉ vàng da ở vùng mặt, cổ và ngực)
• Không kèm theo các bất thường khác như trẻ bỏ bú, li bì, kích thích, co giật hay gan lách to, thiếu máu,...
• Vàng da trên một trẻ sinh ra khỏe mạnh.
• Nồng độ bilirubin máu tăng không quá 12 mg/dL.
• Ngưỡng tăng bilirubin máu không quá 5 mg/dL trong vòng 24 giờ.
• Vàng da diễn biến từ từ và tự hết khi trẻ được 7 - 10 ngày tuổi.

Vàng da sinh lý khi đáp ứng đầy đủ các đặc điểm

Vàng da bệnh lý

Triệu chứng vàng da là dấu hiệu bệnh lý khi trẻ sơ sinh có bất cứ dấu hiệu nào ngược lại với các dấu hiệu trên. Như vậy, một trẻ sơ sinh bị vàng da bệnh lý khi:

• Vàng da xuất hiện sớm trong 24 giờ đầu sau sinh.
• Vàng da tăng nhanh, vàng từ mặt xuống thân người và chi.
• Vàng da nặng kèm theo các dấu hiệu bất thường như bỏ bú, khóc thét, kích thích, co giật, gan lách to, da nhợt, thiếu máu, phân bạc màu,...
• Chỉ số bilirubin máu tăng cao trên 12 mg/dl.
• Tốc độ tăng bilirubin máu quá 5mg/dl trong vòng 24 giờ.
• Vàng da kéo dài trên 2 tuần với trẻ đủ tháng hoặc trên 3 tuần với trẻ đẻ non.

Bất kỳ dấu hiệu vàng da bất thường đều là vàng da bệnh lý

2Nguyên nhân gây vàng da sơ sinh

Trẻ biểu hiện vàng da khi lượng bilirubin trong máu của trẻ tăng trên 5mg/dl (85 mcmol/l). Do đó, các nguyên nhân gây tăng bilirubin máu sẽ gây triệu chứng vàng da trên lâm sàng.

Tăng sản xuất bilirubin

Bilirubin là sản phẩm chuyển hóa của hemoglobin khi hồng cầu bị phá vỡ. Bình thường hồng cầu già của cơ thể đều đổi mới theo chu trình và lượng bilirubin được sản xuất ra sẽ được chuyển hóa tại gan, đào thải ra ngoài theo phân và nước tiểu.

Khi hồng cầu bị vỡ hàng loạt với số lượng nhiều, lượng bilirubin được hình thành sẽ không kịp chuyển hóa và đào thải mà tồn tại trong máu, gây hiện tượng vàng da trên lâm sàng.

Một số nguyên nhân gây tăng sản xuất bilirubin thường gặp ở nhóm trẻ sơ sinh:

• Bất đồng nhóm máu mẹ con hệ ABO: Sự bất tương hợp về nhóm máu khiến cho kháng thể anti A hoặc anti B hình thành trong quá trình mang thai từ máu mẹ sang phá hủy hồng cầu của con, gây tình trạng tan máu ồ ạt ở trẻ sơ sinh. Hiện tượng này thường gặp ở mẹ có nhóm máu O sinh con có nhóm máu A hoặc B.
• Bất đồng nhóm máu mẹ con hệ Rh: Cơ chế tương tự với bất đồng hệ ABO. Tình trạng này thường gặp ở con mang nhóm máu hệ Rh(+) có mẹ là Rh(-).
• Thiếu men G6PD: Men G6PD có mặt trên màng hồng cầu có chức năng ổn định màng hồng cầu. Trẻ bị bệnh có thể biểu hiện cơn tan máu cấp tính hoặc từ từ khi tiếp xúc với các tác nhân gây tan máu như thuốc chống sốt rét, một số thuốc kháng sinh, trái cây họ việt quất (blueberies), đậu tương, nước soda,...
• Bệnh tan máu bẩm sinh Thalassemia: Thalassemia là bệnh lý di truyền bẩm sinh gây thiếu hụt thành phần cấu tạo huyết sắc tố khiến đời sống hồng cầu bị ngắn lại. Trẻ thường biểu hiện vàng da, thiếu máu kèm theo gan, lách to.
• Một số nguyên nhân gây tan máu khác như tan khối máu tụ, u máu khổng lồ, đa hồng cầu,...

Giảm chức năng chuyển hóa bilirubin

Bilirubin sau khi hình thành sẽ được chuyển hóa tại gan. Nhờ hệ thống men glucuronyl tranferase, bilirubin tự do chuyển thành dạng liên hợp và đào thải qua đường mật xuống ruột để ra ngoài theo phân.

Tuy nhiên, ở giai đoạn sơ sinh, chức năng gan chưa hoàn thiện, lượng men chuyển hóa chưa đủ cả về số lượng và chất lượng. Do đó, chức năng chuyển hóa bilirubin không đảm bảo ở giai đoạn đầu sau sinh.

Một số nguyên nhân dẫn đến giảm chức năng chuyển hóa bilirubin của gan như:

• Trẻ đẻ non.
• Trẻ suy dinh dưỡng bào thai, nhẹ cân.
• Trẻ đẻ ngạt, thiếu oxy nặng gây tổn thương tế bào gan.
• Trẻ thiếu hụt hormon: suy tuyến yên, suy giáp trạng bẩm sinh,...
• Bất thường về enzym liên hợp: bệnh Crigler - Najjar type I, II, bệnh Gilbert.

Tăng tái hấp thu bilirubin từ ruột

Một phần bilirubin liên hợp sau khi được đào thải qua đường mật xuống ruột sẽ được tái hấp thu trở lại gan. Hiện tượng này được gọi là tuần hoàn ruột - gan.

Các nguyên nhân gây tăng tái hấp thu bilirubin từ ruột có thể gây tăng bilirubin máu và biểu hiện vàng da.

• Trẻ bị tắc ruột sơ sinh: tắc ruột phân su, teo ruột, tắc tá tràng,...
• Hẹp môn vị.
• Phình đại tràng bẩm sinh.

Vàng da do sữa mẹ

Nguyên nhân gây tình trạng vàng da do sữa mẹ là do trong sữa của người mẹ có thành phần progesterone (pregnane-3-alpha 20 beta-diol). Chất này gây ức chế men glucuronyl transferase chuyển hóa bilirubin tại gan.

Tuy nhiên, chất này thường chỉ tồn tại trong sữa mẹ trong khoảng 8 - 12 tuần. Trong giai đoạn này mẹ nên cho bé bú thường xuyên và theo dõi bé. Không nhất thiết phải ngưng bú mẹ nếu bé vẫn cần tăng cân tốt và khỏe mạnh.

Vàng da do sữa mẹ là một nguyên nhân khác gây vàng da sơ sinh

3Yếu tố nguy cơ của bệnh vàng da sơ sinh

Một số yếu tố nguy cơ gây bệnh vàng da ở trẻ sơ sinh như:

• Trẻ đẻ non: Trẻ đẻ non là khi chưa đủ 37 tuần thai. Nhóm trẻ này chưa phát triển hoàn thiện về thể chất và sinh lý khiến chức năng chuyển hóa bilirubin chưa được hoàn thiện. Ngoài ra, trẻ sinh non cũng có nguy cơ nhiễm trùng cao, suy dinh dưỡng,... gây tăng nguy cơ vàng da ở độ tuổi sơ sinh.
• Tụ máu hoặc bầm tím liên quan đến quá trình chuyển dạ: Những sang chấn trong quá trình chuyển dạ có thể gây bướu huyết thanh, ổ tụ máu, mảng bầm tím trên da của trẻ ngay sau sinh. Quá trình phân hủy khối máu tụ này gây tăng bilirubin ở trẻ sơ sinh.
• Bất đồng nhóm máu mẹ con: Sự khác biệt về nhóm máu mẹ và con làm tăng nguy cơ tan máu do kháng thể từ máu mẹ sang phá hủy hồng cầu của con.
• Bú sữa mẹ: Trẻ đẻ non hoặc khó khăn khi tập bú mẹ giai đoạn đầu làm chậm đào thải bilirubin qua phân, tăng nguy cơ vàng da. Ngoài ra, do không được nhận đủ sữa mẹ khiến trẻ mất nước, thiếu protein trong máu, có thể góp phần gây vàng da. Bởi vậy, điều quan trọng trong chăm sóc trẻ sơ sinh là đảm bảo trẻ được cung cấp đủ lượng sữa và tránh nguy cơ mất nước.
• Chủng tộc: Nghiên cứu cho thấy trẻ nguồn gốc Đông Á thường có nguy cơ mắc bệnh vàng da cao hơn. [2]

Đẻ non là một yếu tố nguy cơ vàng da

4Dấu hiệu vàng da sơ sinh

Dấu hiệu điển hình nhất của vàng da ở trẻ sơ sinh là da của trẻ có màu vàng. Vàng da thường bắt đầu xuất hiện từ mặt và lan dần xuống cổ, ngực, bụng và tay chân. [3]

Các triệu chứng khác có thể xuất hiện kèm theo:

• Củng mạc mắt (tròng trắng của mắt) vàng.
• Môi nhợt, lòng bàn tay nhợt.
• Phân vàng đậm hoặc nhạt màu.
• Nước tiểu màu vàng sẫm.
• Trẻ buồn ngủ nhiều.
• Bú kém hoặc nôn trớ.

Một số triệu chứng cảnh báo vàng da nặng bao gồm:

• Vàng da tăng nhanh, vàng đậm.
• Trẻ ngủ nhiều, khó đánh thức.
• Chậm đi phân su.
• Bụng chướng.
• Cáu gắt, kích thích.
• Co giật.
• Chậm tăng cân.

5Phân độ vàng da

Phân độ vàng da sơ bộ dựa vào thang điểm Krammer bằng cách đánh giá vị trí vàng da trên lâm sàng.

• Vùng 1: Vùng mặt và cổ.
• Vùng 2: Vùng ngực đến trên rốn.
• Vùng 3: Vùng bụng dưới rốn đến đầu gối 2 bên.
• Vùng 4: Cẳng tay và chân.
• Vùng 5: Bàn tay và chân.

Ngoài ra, cha mẹ cần kết hợp theo dõi thời điểm xuất hiện vàng da, tốc độ vàng da của trẻ để đánh giá sơ bộ. Vàng da sinh lý xuất hiện từ ngày thứ 2 và thường chỉ vàng vùng 1 - 2.

Thang điểm Krammer chỉ có tính chất tham khảo. Việc chẩn đoán và phân độ vàng da cần dựa vào xét nghiệm nồng độ bilirubin máu. Từ đó, bác sĩ sẽ quyết định biện pháp điều trị phù hợp cho trẻ

Thang điểm Krammer để phân độ vàng da sơ bộ trên lâm sàng

6Biến chứng của vàng da sơ sinh

Bilirubin tự do tan trong lipid và ngấm vào các tổ chức trong não của trẻ trong 1 tuần đầu sau sinh, gây các tổn thương về thần kinh. Biến chứng này được chia làm 2 giai đoạn cấp tính và mạn tính.[4]

Bệnh não cấp tính do bilirubin

Bệnh não cấp do bilirubin biểu hiện lâm sàng qua 3 giai đoạn:

• Giai đoạn sớm: Trẻ ngủ nhiều, li bì, bỏ bú. Trương lực cơ toàn thân giảm. Giảm hoặc mất các phản xạ sơ sinh.
• Giai đoạn trung gian (vào khoảng giữa tuần thứ nhất): Trẻ có thể biểu hiện tình trạng rung giật nhãn cầu, duỗi cơ tứ chi, cổ ngửa.
• Giai đoạn muộn (sau 1 tuần tuổi): Trẻ diễn biến nặng với biểu hiện của tăng trương lực cơ liên tục. Trẻ ưỡn cong người, xoắn vặn, co giật. Trẻ có cơn ngừng thở sau đó rơi vào hôn mê hoặc tử vong.

Việc phát hiện và điều trị kịp thời ngay từ giai đoạn sớm hoặc trung gian vô cùng quan trọng. Đến giai đoạn muộn, trẻ có nguy cơ tử vong cao hoặc tiến triển thành giai đoạn tổn thương não mạn tính.

Bệnh não mạn tính do bilirubin (vàng da nhân)

Mặc dù trẻ được cứu sống ở giai đoạn muộn, lúc này tế bào não đã tổn thương nặng nề và không còn khả năng hồi phục. Vàng da nhân là biến chứng đáng sợ nhất, có thể làm cho trẻ bị hôn mê, co giật, dẫn đến tử vong hoặc để lại di chứng về tâm thần vận động vĩnh viễn.

Vàng da nhân não gây 4 triệu chứng điển hình

7Chẩn đoán vàng da sơ sinh

Khám lâm sàng

Việc đánh giá tình trạng vàng da thường được thực hiện vào ngày mẹ và trẻ ra viện hoặc khoảng ngày thứ 3 - 5 sau sinh với các trường hợp vàng da sinh lý. Với trẻ biểu hiện nghi ngờ vàng da bệnh lý, bác sĩ Nhi khoa sẽ khám tổng quát toàn bộ để xác định nguy cơ gây vàng da.[5]

Đo nồng độ bilirubin trong máu

Định lượng nồng độ bilirubin trong máu để chẩn đoán xác định trẻ có bị vàng da hay không. Ngoài ra, xét nghiệm còn giúp đánh giá loại vàng da, phân độ vàng da, từ đó lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp.[5]

8Khi nào cần gặp bác sĩ?

Các dấu hiệu cần gặp bác sĩ

Thông thường khi trẻ còn ở trong bệnh viện sau sinh sẽ được thăm khám hàng ngày. Nếu có vàng da sau sinh, cha mẹ sẽ cần cho trẻ đi khám lại trong tuần đầu hoặc ngay khi có các dấu hiệu bất thường.[2]

Một số dấu hiệu vàng da bất thường mà cha mẹ cần chú ý cho con đi khám:

• Vàng da sớm trong vòng một tới hai ngày đầu sau sinh.
• Da trở nên vàng đậm hơn.
• Da vùng bụng từ dưới rốn, tay hoặc chân có màu vàng.
• Củng mạc mắt có màu vàng.
• Trẻ ngủ nhiều, li bì hoặc khó đánh thức.
• Trẻ bú kém.
• Trẻ không tăng cân.
• Trẻ quấy khóc nhiều, khóc thét từng cơn.
• Cơ mềm nhẽo hoặc có cơn gồng cứng.

Nơi khám chữa bệnh nhi khoa uy tín

Khi trẻ có các dấu hiệu vàng da bất thường, cha mẹ nên cho trẻ đến khám tại các cơ sở y tế có chuyên khoa Nhi gần nhất. Cha mẹ có thể tham khảo một số gợi ý dưới đây:

• Tại TP. Hồ Chí Minh: Bệnh viện Nhi đồng 1, Bệnh viện Nhi đồng 2, Bệnh viện Nhi đồng Thành phố,...
• Tại Hà Nội: Bệnh viện Nhi Trung ương, Bệnh viện Saint-Paul, Bệnh viện 108,...

9Điều trị vàng da sơ sinh

Vàng da sinh lý ở trẻ sơ sinh thường diễn biến từ từ và tự hết sau 7 - 10 ngày tuổi mà không cần điều trị. Tuy nhiên, trong một số trường hợp ngưỡng bilirubin trong máu trẻ tăng cao, cha mẹ cần chú ý cho con đi khám để được điều trị hợp lý.[4]

Cung cấp đầy đủ nước và năng lượng

Đảm bảo trẻ được cung cấp đủ nước và năng lượng giúp hỗ trợ gan chuyển hóa và đào thải bilirubin qua phân và nước tiểu. Trẻ nên được bú mẹ tích cực để hỗ trợ lưu thông ruột, tăng đào thải bilirubin.

Với trẻ đẻ non, bú mẹ kém có nguy cơ cao thiếu protein và năng lượng, cần được chăm sóc cẩn thận tại các trung tâm sơ sinh.

Đảm bảo cung cấp đủ nước cho trẻ sơ sinh để điều trị vàng da

Chiếu đèn

Chiếu đèn là liệu pháp được dùng phổ biến và rộng rãi trong điều trị vàng da ở trẻ sơ sinh. Biện pháp này sử dụng ánh sáng xanh để hỗ trợ kích thích chuyển hóa bilirubin thành dạng tan trong nước và đào thải qua nước tiểu.

Trẻ được nằm trong giường ấm, cởi bỏ quần áo, che chắn mắt và bộ phận sinh dục. Sử dụng đèn có ánh sáng xanh, chiếu trong thời gian quy định và theo dõi diễn biến.

Chiếu đèn là biện pháp điều trị vàng da đơn giản và phổ biến

Thay máu

Thay máu được chỉ định khi trẻ có ngưỡng tăng bilirubin quá cao, đe dọa tổn thương não cấp và không đáp ứng với chiếu đèn. Trẻ được sử dụng hệ thống thay máu tại các trung tâm hồi sức sơ sinh.

Thay máu được chỉ định cho trẻ lượng bilirubin tăng cao nguy cơ tổn thương não

Tiêm tĩnh mạch Immunoglobulin (IVIG)

Những trường hợp bất đồng nhóm máu mẹ con hệ ABO hoặc Rh, trẻ cần được sử dụng liệu pháp miễn dịch. Sử dụng IVIG giúp hạn chế phản ứng kết hợp kháng nguyên kháng thể, ngăn tình trạng tan máu tiếp diễn.

Điều trị tăng bilirubin liên hợp

Khi trẻ có biểu hiện vàng da, cha mẹ cần đưa con đến khám để tìm nguyên nhân gây bệnh. Xác định nguyên nhân giúp trẻ có biện pháp điều trị phù hợp kịp thời và phòng các cơn tan máu cấp tại nhà.

Theo dõi chăm sóc tại nhà

• Tích cực cho trẻ bú mẹ.
• Chăm sóc trẻ trong buồng đầy đủ ánh sáng và thông thoáng để dễ dàng quan sát và đánh giá màu sắc da của trẻ hàng ngày.
• Tắm nắng buổi sáng: Biện pháp này được đánh giá có hiệu quả với các trường hợp vàng da sinh lý mức độ nhẹ.
• Cha mẹ cần theo dõi sát tiến triển màu sắc da và phát hiện sớm các dấu hiệu bệnh nặng để kịp thời đưa trẻ đến cơ sở y tế.

Tắm nắng chỉ có tác dụng với vàng da sinh lý mức độ nhẹ

10Phòng ngừa vàng da sơ sinh

Phòng ngừa vàng da cho trẻ sơ sinh bằng chế độ ăn là chủ yếu. Trẻ ngay sau khi sinh cần được cho bú mẹ tích cực. Động tác bú vừa kích thích tạo sữa cho mẹ, vừa tăng nhu động ruột cho bé.

Sữa mẹ là nguồn thức ăn tốt nhất cho trẻ sơ sinh. Mẹ cần chú ý cho trẻ bú tích cực nhiều lần trong ngày, mỗi bữa cách nhau 2 - 3 giờ.

Nếu trẻ bị vàng da do sữa mẹ hoặc lượng sữa mẹ không đủ, mẹ cần chú ý bổ sung sữa công thức cho bé để đảm bảo năng lượng và hạn chế nguy cơ mất nước cho bé. [5]

Tích cực cho trẻ bú mẹ giúp phòng ngừa vàng da sơ sinh