12 tác dụng của sương sâm đối với sức khỏe bạn nên biết

Sương sâm từ lâu đã được sử dụng để làm thạch giải khát và hỗ trợ điều trị một số bệnh. Không chỉ giúp thanh nhiệt, sương sâm còn có lợi cho người bị tiểu đường và táo bón. Cùng khám phá ngay những công dụng và bài thuốc từ sương sâm nhé!

1Giới thiệu chung về sương sâm

Sương sâm là cây gì?

Cây sương sâm có tên khoa học là Tiliacora triandra, thuộc họ Tiết dê (Menispermaceae). Loại cây này phân bố rộng rãi ở các quốc gia Đông Nam Á, đặc biệt là Thái Lan, Campuchia, Việt Nam và Lào. Cây sương sâm có hai loại chính: sương sâm lông và sương sâm lá láng (trơn), mỗi loại mang những đặc điểm riêng biệt trong việc sử dụng làm dược liệu.[1]

Về đặc điểm thực vật, cây sương sâm là một loại dây leo có chiều dài lên đến 5m. Lá của cây có phủ lớp lông mềm, hình xoan, dài khoảng 9cm và rộng 4cm. Hoa của cây mọc thành chùm màu vàng, với 6 - 8 nhị, tạo nên một vẻ đẹp tinh tế. Quả của cây sương sâm hình trái xoan, cứng và dài khoảng 10 - 12mm, chuyển sang màu trắng sữa khi chín, là một trong những dấu hiệu nhận biết cây khi thu hoạch.

Toàn bộ cây sương sâm, bao gồm thân, lá và rễ, đều có thể được sử dụng làm dược liệu. Việc thu hái có thể thực hiện quanh năm nhưng sau khi thu hoạch cây cần được rửa sạch và phơi khô để bảo quản lâu dài.

Sương sâm có tên khoa học là Tiliacora triandra, thuộc họ Menispermaceae

Thành phần hóa học của sương sâm

Cây sương sâm chứa nhiều hoạt chất alkaloid quan trọng như hayatidin, cissamparein và hayatin. Vỏ rễ cây cũng chứa các hợp chất như pereirin, menismin và cissamin đóng vai trò quan trọng trong tác dụng chữa bệnh của cây. Các nghiên cứu chỉ ra rằng cây sương sâm chứa nhiều thành phần có hoạt tính sinh học đa dạng, bao gồm alkaloid, polysaccharide, hợp chất polyphenolic, axit béo và khoáng chất.[1]

Mặc dù có nhiều nghiên cứu về các alkaloid trong rễ cây sương sâm, các thành phần hóa học từ lá vẫn chưa được nghiên cứu nhiều. Một số báo cáo cho rằng chiết xuất từ lá cây sương sâm có chứa các hợp chất như saponin, flavonoid, triterpenes và tannin liên quan đến khả năng chống oxy hóa và các tác dụng có lợi khác.

Sương sâm chứa nhiều hoạt chất như alkaloid, polysaccharide, polyphenol, axit béo và khoáng chất

2Các tác dụng của sương sâm đối với sức khỏe

Kháng khuẩn

Các nghiên cứu cho thấy, chiết xuất từ vỏ thân cây sương sâm có hoạt tính kháng khuẩn mạnh mẽ và hiệu quả trong việc chống lại nhiều loại vi khuẩn như Escherichia coli, Bacillus cereus, Shigella sonnei, Acinetobacter baumannii, Streptococcus pyogenes, Staphylococcus aureus, Shigella dysenteriae, Bacillus subtilis và Agrobacteria spp. trong các thử nghiệm in vitro.

Bên cạnh đó, một số nghiên cứu khác cũng chỉ ra rằng các chiết xuất ethyl axetat từ lá cây, chiết xuất n-hexan và chiết xuất ethyl axetat từ cành cây sương sâm thể hiện hoạt tính kháng khuẩn chống lại các vi khuẩn như S. aureus ATCC 25923, Listeria monocytogenes F2365, E. coli O157:H7 và B. cereus, khẳng định tiềm năng của cây sương sâm trong việc chống lại các vi khuẩn gây bệnh.

Các chiết xuất từ sương sâm thể hiện hoạt tính kháng khuẩn mạnh mẽ

Hỗ trợ điều trị và phòng ngừa ung thư

Bảo vệ thần kinh

Nghiên cứu chỉ ra rằng chiết xuất từ lá cây sương sâm có tác dụng bảo vệ thần kinh đối với mô hình chuột nghiện rượu. Chiết xuất này giúp giảm tình trạng căng thẳng oxy hóa ở hồi hải mã - một vùng não quan trọng đối với trí nhớ và học hỏi. Kết quả nghiên cứu cho thấy mức MDA (một chỉ số của stress oxy hóa) tăng lên ở nhóm chuột nghiện rượu, gây tổn thương cho hồi hải mã và suy giảm chức năng thần kinh. Tuy nhiên, khi chuột được điều trị bằng chiết xuất từ lá cây sương sâm thì tình trạng stress oxy hóa giảm rõ rệt, giúp bảo vệ các tế bào thần kinh ở hồi hải mã khỏi tổn thương do rượu gây ra.

Chiết xuất này cũng giúp cải thiện chức năng giao cảm (Cholinergic) - một yếu tố quan trọng giúp duy trì sự hoạt động của hệ thần kinh. Các hợp chất polyphenolic và quercetin trong chiết xuất sương sâm có tác dụng bảo vệ thần kinh, giảm thiểu các tác hại do rượu và yếu tố stress gây ra, từ đó hỗ trợ chức năng não bộ của chuột nghiện rượu.[2]

Chiết xuất sương sâm làm giảm stress oxy hóa ở hồi hải mã, từ đó giúp bảo vệ thần kinh

Cải thiện tình trạng suy giảm trí nhớ

Ngoài tác dụng bảo vệ thần kinh, chiết xuất lá cây sương sâm còn giúp cải thiện tình trạng suy giảm trí nhớ. Trong một nghiên cứu, chuột bị nghiện rượu có thời gian phản ứng chậm hơn và khả năng nhớ kém hơn cho thấy rượu có thể gây suy giảm trí nhớ. Tuy nhiên, khi sử dụng chiết xuất lá cây sương sâm, các chỉ số trên được cải thiện đáng kể, cho thấy tiềm năng trong hỗ trợ cải thiện trí nhớ.

Chiết xuất lá cây sương sâm còn giúp tăng mật độ tế bào thần kinh ở hồi hải mã - vùng não chịu trách nhiệm chính cho trí nhớ không gian. Sử dụng chiết xuất sương sâm liều cao không làm giảm hoạt tính của enzyme Acetylcholinesterase (AChE) ở hồi hải mã, điều này có thể do tác dụng của các thành phần khác trong chiết xuất che lấp.

Các nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng quercetin và các hợp chất polyphenolic trong sương sâm có khả năng bảo vệ thần kinh và cải thiện trí nhớ. Kết quả này hỗ trợ giả thuyết rằng chiết xuất từ lá cây sương sâm có thể là một phương pháp hiệu quả để cải thiện trí nhớ suy giảm ở chuột nghiện rượu nhờ vào tác dụng bảo vệ thần kinh và cải thiện chức năng giao cảm.[2]

Hỗ trợ điều trị tiểu đường

Mặc dù các tác nhân dược lý đã đạt được nhiều tiến bộ trong điều trị tiểu đường và các biến chứng liên quan, nhưng chúng vẫn không thể hoàn toàn cải thiện bệnh và các tác dụng phụ của thuốc vẫn tồn tại. Điều này đã thúc đẩy việc tìm kiếm các phương pháp thay thế từ các sản phẩm tự nhiên, mang lại giải pháp bổ sung hiệu quả và an toàn hơn.

Các enzyme α-glucosidase và α-amylase đóng vai trò quan trọng trong quá trình chuyển hóa carbohydrate, việc ức chế chúng giúp làm giảm mức đường huyết sau ăn. Nghiên cứu cho thấy ba phân đoạn từ cây sương sâm (TT-002, TT-003 và TT-004) có khả năng ức chế enzyme α-glucosidase mạnh mẽ hơn cả thuốc Acarbose, đồng thời giảm khả năng xuất hiện tác dụng phụ như tiêu chảy, chuột rút, đầy hơi và chướng bụng.[3]

Sương sâm có thể được sử dụng để hỗ trợ điều trị tiểu đường

Chống oxy hóa

Stress oxy hóa là một trong những nguyên nhân chính gây bệnh tiểu đường và các biến chứng liên quan, với sự sản sinh quá mức các gốc oxy hoạt động (ROS). Việc sử dụng các chất chống oxy hóa có thể giúp giảm nguy cơ biến chứng và ngăn ngừa suy giảm chức năng tế bào beta tuyến tụy.

Các phân đoạn chiết xuất từ cây sương sâm đã được kiểm tra trong các xét nghiệm dọn gốc tự do như DPPH, ABTS, FRAP và ức chế NO. Kết quả cho thấy sương sâm thể hiện hoạt tính chống oxy hóa mạnh mẽ giúp giảm stress oxy hóa và ngăn chặn sự tiến triển của bệnh tiểu đường.[3]

Các chiết xuất từ sương sâm có thể được sử dụng như chất chống oxy hóa tự nhiên

Chống sốt rét

Nghiên cứu cho thấy rễ cây sương sâm thể hiện hoạt tính kháng sốt rét, đặc biệt là đối với ký sinh trùng Plasmodium falciparum. Chiết xuất methanol từ rễ cây sương sâm có IC50 (nồng độ ức chế 50% hoạt tính) là 17μg/mL, trong khi các alkaloid như tiliacorinine và alkaloid H có IC50 dao động từ 344 - 3533ng/mL.

Chiết xuất từ thân và rễ cây cũng có hoạt tính mạnh đối với cả chủng P. falciparum nhạy cảm và P. falciparum kháng thuốc chloroquine. Các hợp chất tiliacorinine và yanangcorinine còn có thể hỗ trợ tăng cường hiệu quả của thuốc chloroquine đối với chủng P. falciparum kháng thuốc.[4]

Sương sâm có hoạt tính kháng sốt rét, đặc biệt là ký sinh trùng P. falciparum

Kháng viêm, hạ sốt

Trong y học dân gian của Thái Lan, rễ và lá cây sương sâm được sử dụng rộng rãi để điều trị sốt và hạ nhiệt độ cơ thể. Một nghiên cứu trên chuột bị sốt do nấm men gây ra cho thấy bột "bencha-loga-wichian" (BLW) - một công thức giúp hạ sốt truyền thống của Thái Lan, có tác dụng giảm nhiệt độ trực tràng một cách đáng kể, trong đó hoạt tính hạ sốt mạnh mẽ nhất được ghi nhận ở bột rễ cây sương sâm.

Khi cho chuột uống chiết xuất nước từ lá cây với hàm lượng 1g/kg trọng lượng cơ thể, phản xạ quằn quại do axit axetic gây ra đã giảm 55,7% cho thấy hiệu quả giảm đau và kháng viêm của sương sâm.[4]

Chiết xuất từ sương sâm giúp giảm các triệu chứng viêm và hạ sốt hiệu quả

Chống bạc tóc

Chiết xuất ethanol từ lá sương sâm cho giá trị SC50 (nồng độ chất chống oxy hóa trung hòa được 50% gốc tự do) dao động từ 3,46 - 3,97mg/mL cho thấy khả năng hoạt hóa enzyme tyrosinase mà không gây độc cho các tế bào nguyên bào sợi da ở người và tế bào melanoma (B16F10). Bên cạnh đó, ở nồng độ từ 0,05 - 1,0mg/mL, chiết xuất ethanol từ lá sương sâm còn có khả năng kích thích sản xuất melanin tăng lên từ 128,69% đến 131,46%.

Chiết xuất ethanol từ lá cây sương sâm đã cho thấy hiệu quả chống bạc tóc nhờ vào khả năng kích thích hoạt động của enzyme tyrosinase - một enzyme quan trọng trong quá trình tổng hợp melanin - yếu tố quan trọng giúp cải thiện màu sắc tóc và chống bạc tóc.[4]

Hỗ trợ giảm mỡ máu

Nghiên cứu của Duangjai và Saokaew cho thấy chiết xuất methanol từ lá sương sâm ở các nồng độ 100µg/mL, 200µg/mL, 400µg/mL và 500µg/mL làm giảm 48% khả năng hấp thu cholesterol trong thử nghiệm trên tế bào Caco-2. Hiệu quả này được cho là do khả năng ức chế enzyme lipase tuyến tụy (IC50 = 273,5µg/mL).

Chiết xuất sương sâm cũng được ghi nhận trong các thí nghiệm in vitro về khả năng giảm độ hòa tan của micelle cholesterol và có tác dụng tương tự ezetimib (nồng độ 100µM) - một chất ức chế hấp thu cholesterol. Tuy nhiên, khả năng ức chế lipase tuyến tụy của sương sâm (IC50 = 273,5µg/mL) thấp hơn so với orlistat (IC50 = 1,52ng/mL).

Có giả thuyết rằng các thành phần như anthocyanin và phenolic trong chiết xuất sương sâm có khả năng giảm độ hòa tan micelle cholesterol, ức chế hấp thu cholesterol. Tuy nhiên, hiệu quả này phụ thuộc vào liều lượng và thành phần hóa học của chiết xuất.[5]

Các thành phần trong sương sâm có khả năng ức chế hấp thu cholesterol, hỗ trợ giảm mỡ máu

Chống béo phì

Nghiên cứu của Ruangaram và Kato đã chỉ ra rằng sương sâm có khả năng ức chế lipase tuyến tụy, tăng cường phân giải lipid và giảm tích lũy lipid. Hợp chất tiliacorinine 12′-O-acetate từ sương sâm được ghi nhận có tác dụng giãn mạch mạnh thông qua cơ chế eNOS/NO/sGC và điều hòa hoạt động sGC (soluble guanylate cyclase), kênh Kv và kênh Ca²⁺ trên tế bào cơ trơn.

Ngoài ra, sương sâm được báo cáo giúp giảm đường huyết, mỡ máu, stress oxy hóa và viêm ở chuột bị béo phì do chế độ ăn nhiều chất béo. Tuy nhiên, cần thực hiện thêm các nghiên cứu về độc tính, dược động học và cơ chế tác động để xác định hợp chất chính và ứng dụng lâm sàng.[5]

Bạn có thể dùng sương sâm trong quá trình giảm mỡ, giảm béo phì

Thanh nhiệt, giải khát

Thạch sương sâm là món ăn dân dã, được yêu thích vào mùa hè nhờ khả năng thanh nhiệt, giải khát và hương thơm đặc trưng của lá sương sâm. Món thạch này thường không quá ngọt, mang lại cảm giác tươi mát, dễ chịu.

Để làm thạch sương sâm ngon, nên ưu tiên sử dụng lá tươi thay vì lá khô. Vì sử dụng lá tươi không chỉ giúp món thạch có màu sắc đẹp mắt, hương vị tự nhiên mà còn đảm bảo độ mềm mịn và chất lượng cao hơn. Quy trình chế biến đơn giản nhưng cần cẩn thận để chiết xuất tối đa tinh chất từ lá, tạo ra món thạch thanh mát, bổ dưỡng.

Thạch sương sâm là một trong những món ăn giải khát phổ biến

3Hướng dẫn cách sử dụng sương sâm an toàn, hiệu quả

Liều dùng của sương sâm

Lá cây sương sâm mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe, nhưng để sử dụng an toàn và hiệu quả, bạn cần lưu ý không nên tiêu thụ quá nhiều vì ăn quá nhiều thạch sương sâm có thể gây tiêu chảy. Người lớn không nên dùng quá 2 ly/ngày, còn trẻ nhỏ chỉ nên dùng tối đa ½ ly/ngày.

Nên ăn không quá 2 ly thạch sương sâm mỗi ngày

Cách sử dụng sương sâm an toàn, hiệu quả

Sương sâm không chỉ là một món ăn giải nhiệt mà còn mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe. Tuy nhiên để tận dụng tối đa các lợi ích mà sương sâm đem lại và tránh các tác dụng không mong muốn, bạn cần lưu ý những điểm sau:

• Tính chất Đông Y của sương sâm: Theo Đông Y, lá sương sâm có tính hơi độc, nên không được lạm dụng để tránh ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe.
• Ưu tiên dùng lá tươi: Lá sương sâm tươi chứa hàm lượng dinh dưỡng cao hơn so với lá khô, giúp món ăn đạt hiệu quả tốt nhất.
• Đối với phụ nữ mang thai: Các mẹ đang mang bầu có thể dùng thạch sương sâm để hỗ trợ giảm táo bón trong thai kỳ, nhưng cần sử dụng với lượng vừa phải để đảm bảo an toàn.

Bạn nên lưu ý một số đặc điểm của sương sâm để đạt hiệu quả sử dụng tối đa

4Một số bài thuốc có sử dụng sương sâm

Bài thuốc chữa sốt lỵ và tiểu tiện khó khăn

Chuẩn bị: 50g cây sương sâm, một ít nước đun sôi để nguội và đường (nếu cần).
Tiến hành:

• Rửa sạch cây sương sâm, sau đó vò nát hoặc giã nhỏ.
• Thêm một ít nước đun sôi để nguội rồi vắt lấy nước. Chờ dung dịch nước sương sâm đông lại.
• Uống dung dịch đã đông, có thể thêm đường cho dễ uống.
• Duy trì uống mỗi ngày khoảng 40 – 100g lá sương sâm tươi.[1]

Dùng nước sương sâm có thể chữa sốt lỵ và tiểu tiện khó

Bài thuốc chữa chứng đau bụng và chậm tiêu

Chuẩn bị: Rễ sương sâm lông đã xay thành bột, bột gừng và bột hạt tiêu theo tỷ lệ 4:6:5.
Tiến hành:

• Trộn đều bột rễ sương sâm lông, bột gừng và bột hạt tiêu theo tỷ lệ trên.
• Thêm mật ong vào hỗn hợp, nhào thành bột nhão. Vo hỗn hợp thành các viên nhỏ.
• Mỗi ngày uống 0,2 – 0,3g và uống liên tục cho đến khi các triệu chứng thuyên giảm.[1]

Bột rễ sương sâm kết hợp bột gừng, bột hạt tiêu giúp chữa đau bụng, chậm tiêu

Bài thuốc chữa tiểu đường, táo bón, miệng khô khát

Chuẩn bị: Lá sương sâm: 30 – 60g, rau đắng (biển súc) 30g, rung rúc 45g.
Tiến hành:

• Đem tất cả các vị thuốc trên rửa sạch.
• Đun sôi các vị thuốc trong nước đến vừa đủ, lọc lấy nước để uống.[1]

Lá sương sâm kết hợp rau đắng và rung rúc giúp chữa miệng khô khát, tiểu đường, táo bón

Bài thuốc chữa cảm mạo do nắng, đau cơ xương khớp hoặc huyết áp cao

Chuẩn bị: Lá sương sâm 30 – 60g.
Tiến hành:

• Rửa sạch lá sương sâm, vò lấy nước để làm sương sâm và ăn.
• Có thể đem sắc lá sương sâm với nước, đun đến khi vừa đủ rồi lấy nước uống.[1]

Lá sương sâm còn giúp chữa cảm mạo, huyết áp cao, chữa đau cơ do xương khớp

5Một số lưu ý khi sử dụng sương sâm

Lá sương sâm mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe, nhưng để đảm bảo hiệu quả và an toàn, cần lưu ý những điểm quan trọng sau:

• Chọn nguồn nguyên liệu sạch:

• • Lá sương sâm nên được thu hái từ nguồn rõ ràng, đảm bảo không chứa thuốc trừ sâu hay hóa chất độc hại.
  • Nếu mua lá sương sâm ngoài thị trường, cần rửa kỹ trước khi chế biến.
• Không sử dụng quá liều: Dù sương sâm tốt cho sức khỏe, việc tiêu thụ quá nhiều có thể gây rối loạn tiêu hóa, đặc biệt ở những người có hệ tiêu hóa nhạy cảm.
• Cẩn trọng với người có cơ địa đặc biệt: Những người bị dị ứng hoặc mắc các bệnh mãn tính nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng sương sâm.
• Lưu trữ đúng cách: Nước sương sâm sau khi làm cần được bảo quản trong tủ lạnh và sử dụng trong vòng 24 giờ để tránh hư hỏng.
• Sương sâm không nên kết hợp với thực phẩm hoặc dược liệu kỵ:

• • Các thực phẩm có tính lạnh: Sương sâm vốn mang tính mát, nếu kết hợp với thực phẩm lạnh như dưa leo, dưa hấu, nước đá,... có thể làm tăng nguy cơ gây lạnh bụng, đầy hơi hoặc tiêu chảy, đặc biệt ở những người có cơ địa hàn.
  • Thực phẩm kỵ tương tác: Một số loại thực phẩm hoặc đồ uống có tính chua (như chanh, me) có thể làm giảm hiệu quả của sương sâm hoặc gây kích ứng dạ dày.

Dù sương sâm là thực phẩm bổ dưỡng và hỗ trợ sức khỏe, việc lạm dụng có thể dẫn đến những tác dụng không mong muốn. Người dùng cần cân nhắc mức độ tiêu thụ phù hợp để tránh các ảnh hưởng tiêu cực dưới đây:

• Rối loạn tiêu hóa: Sương sâm chứa nhiều chất xơ hòa tan, tốt cho tiêu hóa, nhưng nếu sử dụng quá mức có thể gây đau bụng, tiêu chảy hoặc đầy hơi.
• Hạ đường huyết quá mức: Ở những người có tiền sử hạ đường huyết hoặc đang sử dụng thuốc điều trị tiểu đường, việc ăn quá nhiều sương sâm có thể làm đường huyết giảm xuống mức nguy hiểm.
• Mất cân bằng dinh dưỡng: Lạm dụng sương sâm thay cho các bữa ăn chính có thể dẫn đến thiếu hụt dưỡng chất cần thiết.

Sương sâm là một thực phẩm có nguồn gốc tự nhiên đem lại nhiều lợi ích cho sức khỏe nếu được sử dụng đúng cách. Để phát huy tối đa hiệu quả của sương sâm mà không gây ra các tác dụng phụ, người dùng cần tuân thủ các lưu ý về liều lượng, cách chế biến và hạn chế kết hợp với những thực phẩm không phù hợp.

Bạn cần lưu ý về cách chế biến, liều lượng và cách sử dụng sương sâm để đạt hiệu quả tối đa

Bài viết trên đã cung cấp cho bạn biết sương sâm có tác dụng gì và lưu ý khi sử dụng loại dược liệu này. Nếu bạn thấy bài viết hay và hữu ích thì hãy chia sẻ đến người thân và bạn bè cùng biết nhé!