Vị thuốc xuyên khung có tác dụng gì? 28 bài thuốc và lưu ý khi dùng

Vị thuốc xuyên khung được xem là một loại thảo dược quý, có nhiều tác dụng có lợi cho sức khỏe và được sử dụng nhiều trong các bài thuốc Đông y. Hãy đọc bài viết để biết xuyên khung có tác dụng gì nhé!

1Giới thiệu về cây xuyên khung

Tên thường gọi: Xuyên khung (tang ky).

Tên gọi khác: Dược cần, khung cùng, mã hàm cung, phủ khung, tây khung, hương thảo, xà ty thảo, giải mạc gia.

Tên khoa học: Ligusticum striatum.

Họ: Hoa tán (Apiaceae).

Dược liệu xuyên khung có tên khoa học là Ligusticum striatum.

2Mô tả cây xuyên khung

Xuyên khung là cây thảo sống lâu năm, có thân mọc thẳng, rỗng bên trong, và mặt ngoài có các đường gân dọc nổi rõ. Lá mọc so le, cuống dài 9-17 cm, với 3-5 đôi lá chét, phiến lá chét rách sâu và khi vò có mùi thơm. Hoa nhỏ màu trắng, họp thành tán kép với cuống tán phụ dài khoảng 1 cm. Quả cây hình trứng, thuộc loại song bế.[1]

Xuyên khung là cây thảo sống lâu năm, có thân mọc thẳng

3Phân bố, thu hái, chế biến của vị thuốc xuyên khung

Xuyên khung thường mọc ở khu vực sườn đồi râm mát, ở độ cao khoảng 1.500-3.700 m so với mực nước biển. Đây là loài bản địa của Trung Quốc, chủ yếu trồng tại Tây Bắc Vân Nam. Tại Việt Nam, cây này được tìm thấy ở các tỉnh như Hà Giang, Lào Cai, Hưng Yên và Tam Đảo, dưới dạng mọc hoang hoặc trồng.

Củ xuyên khung được thu hoạch từ tháng 10 đến tháng 12 hàng năm, vào mùa thu hoặc đông. Sau khi thu hoạch, người ta cắt bỏ phần cổ sát thân và rễ con, rửa sạch đất cát. Sau đó, củ được phơi hoặc sấy khô để làm dược liệu.

Có nhiều cách bào chế xuyên khung, như thái lát mỏng và phơi khô hoặc ngâm với rượu. Củ có thể được ngâm trong nước, ủ mềm, thái lát, và sấy ở nhiệt độ 40-50 độ C. Khi sử dụng, có thể sao qua để thơm hơn hoặc tẩm rượu và sao sơ để tăng hiệu quả dược liệu.[1]

Xuyên khung thường mọc ở khu vực sườn đồi râm mát

4Thành phần hóa học của cây xuyên khung

Xuyên khung (Ligusticum wallichii) chứa bốn thành phần hóa học chính: một alkaloid dễ bay hơi (C27H37N3), một axit gần giống axit ferulic (C10H10O4), một chất phenola (C24H46O4 hoặc C23H44O4) và một chất trung tính (C26H28O4).[1]

Xuyên khung chứa một số thành phần hóa học chính như ankaloid, axit ferulic

5Bộ phận dùng của vị thuốc xuyên khung

Củ xuyên khung, còn gọi là thân rễ, là bộ phận chính được sử dụng làm dược liệu. Rễ xuyên khung được thu hái khi mấu của thân phình ra, sau đó loại bỏ đất cát và rễ con, phơi nắng và sấy nhẹ cho khô hoàn toàn.

Sau khi làm sạch và loại bỏ tạp chất, thân rễ xuyên khung được ủ cho mềm. Tiếp theo, củ được thái thành phiến mỏng rồi phơi hoặc sấy khô để sử dụng làm thuốc.[2]

Củ xuyên khung, còn gọi là thân rễ, là bộ phận chính được sử dụng làm dược liệu

6Tác dụng của vị thuốc xuyên khung theo Y học cổ truyền

Theo Y học cổ truyền, xuyên khung có vị cay, mùi thơm, tính ấm, có công dụng chữa kinh nguyệt không đều, bế kinh, đau bụng, đầy trướng, nhức đầu, phong thấp.

Từ đó, xuyên khung được dùng để chủ trị đau nhức (như đau đầu, bụng, khớp, liên sườn, hông… ) do phong hàn, phụ nữ huyết bị bế kinh, trị chảy máu chân răng, mụn nhọt…

Xuyên khung được dùng để chủ trị đau nhức, phụ nữ huyết bị bế kinh,...

7Tác dụng dược lý của vị thuốc xuyên khung theo y học hiện đại

Tác dụng đối với trung khu thần kinh

Theo Thụ Thượng Sư Thọ (Nhà nghiên cứu Trung Quốc, 1933), tinh dầu xuyên khung ở liều nhỏ có tác dụng ức chế lên hoạt động của đại não, giúp con vật trở nên yên tĩnh và giảm vận động tự động. Đồng thời, nó lại có tác dụng hưng phấn đối với trung khu hô hấp, trung khu vận mạch và trung khu phản xạ ở tủy sống, khiến huyết áp, hô hấp và khả năng phản xạ tăng lên.

Tuy nhiên, khi dùng liều quá cao, đại não bị tê liệt mạnh, và các trung khu cũng như phản xạ tủy sống có thể bị ức chế. Kết quả là huyết áp hạ, nhiệt độ cơ thể giảm, hô hấp trở nên khó khăn, vận động bị tê liệt và có thể dẫn đến tử vong.[1]

Xuyên khung có tác dụng ức chế lên hoạt động của đại não

Tác dụng đối với tuần hoàn

Theo Thụ Thượng Sư Thọ (1933), tinh dầu xuyên khung có tác dụng tê liệt lên tim, làm giãn mạch máu ngoại vi và hạ huyết áp khi dùng liều lớn do tác động của xuyên khung lên trung khu thần kinh.

Kinh Lợi Bân và Thạch Nguyên Cao đã thử nghiệm trên chó và thỏ gây mê, dùng dung dịch 10% chiết từ xuyên khung và cồn 70 độ, thì nhận thấy huyết áp giảm rõ rệt. Nghiên cứu của Lý Quảng Tuý và Kim Âm Xương (1956) cũng xác nhận xuyên khung có tác dụng hạ huyết áp mạnh mẽ và kéo dài, dù tiêm vào mạch máu hay tiêm bắp thịt đều mang lại hiệu quả tương tự.[1]

Tinh dầu xuyên khung làm giãn mạch máu ngoại vi và hạ huyết áp khi dùng liều lớn

Tác dụng đối với cơ trơn

Kinh Lợi Bân và Thạch Nguyên Cao (1934) đã nghiên cứu tác dụng của dung dịch nước xuyên khung trên tử cung cô lập của thỏ có thai. Ở liều nhỏ, dung dịch này kích thích co bóp tử cung, dẫn đến hiện tượng co quắp, trong khi liều lớn gây tê liệt và ngừng co bóp.

Khi tiêm dung dịch xuyên khung liên tục cho thỏ và chuột trắng có thai, các tác giả nhận thấy thai chết trong bụng mà không được đẩy ra. Họ cho rằng xuyên khung gây co bóp tử cung, ảnh hưởng đến dinh dưỡng của thai, dẫn đến thai chết.

Ngoài ra, xuyên khung còn làm giãn mạch máu, gây khó khăn trong việc cầm máu. Cổ nhân đã sử dụng xuyên khung để điều trị băng huyết ở phụ nữ sau sinh, nhờ khả năng làm co tử cung, giúp các mạch máu áp chặt vào vách tử cung và ngăn chặn chảy máu.[1]

Ở liều thấp, xuyên khung kích thích co bóp tử cung

Tác dụng kháng sinh

Theo báo cáo của Lưu Quốc Thanh và Trương Duy Tây (1950) trên Trung Hoa y học tạp chí, xuyên khung có tác dụng kháng sinh đối với nhiều loại vi trùng, bao gồm vi trùng thương hàn, phó thương hàn, vi trùng sinh mủ, thổ tả và vi trùng lỵ Sonner. Tác dụng kháng sinh này mở ra khả năng sử dụng xuyên khung trong điều trị các bệnh nhiễm trùng do các loại vi khuẩn này gây ra.[1]

Xuyên khung có tác dụng kháng sinh đối với nhiều vi trùng

8Các bài thuốc sử dụng xuyên khung

Dưới đây là các bài thuốc chữa bệnh từ xuyên khung mà bạn đọc có thể tham khảo:[2]

Bài thuốc cho phụ nữ sau sinh

Nguyên liệu: 20g xuyên khung, 40g tần quy, 8g giả tô (kinh giới).

Cách dùng: Sao đen giả tô, cho tất cả dược liệu sắc với nước, uống 1 thang/ngày.

Chữa nhức đầu, phong nhiệt

Nguyên liệu: 8g trà diệp, 4g xuyên khung.

Cách dùng: Sắc với nước đến khi còn 200ml, chia làm 3 lần uống trong ngày.

Trị đau nửa đầu

• Bài thuốc 1: Nghiền xuyên khung thành bột mịn, dùng 6g bột hòa với nước sôi và một ít rượu uống, dùng 2 - 3 lần/ngày.
• Bài thuốc 2: Xuyên khung đem đi tán thành bột, dùng 4 - 6g pha với nước chè, uống 2 lần/ngày.

Hỗ trợ trị chảy máu tử cung

Nguyên liệu: 25g xuyên khung, 30ml rượu trắng, 250ml nước lọc.

Cách dùng: Xuyên khung ngâm với nước và rượu trong 60 phút. Sau đó, tiềm hỗn hợp trên lửa nhỏ và chắt nước chia làm 2 lần uống. Sau vài ngày khi đã cầm được máu thì giảm liều xuống và tiếp tục duy trì dùng trong 8 – 12 ngày để trị khỏi bệnh.

Điều trị đau nhức toàn thân

Nguyên liệu: Xuyên khung, bạc hà mỗi vị 6g; tế tân, cam thảo mỗi vị 4g; phòng phong, kinh giới, bạch chỉ mỗi vị 12g.

Cách dùng: Nấu nước uống nhiều lần trong ngày thay cho trà.

Khắc phục chứng hôi miệng

Nguyên liệu: 1 nắm xuyên khung.

Cách dùng: Nấu nước, để nguội và ngậm, súc miệng mỗi ngày vài lần.

Hạ huyết áp, chữa bệnh ở động mạch vành, bệnh tắc mạch máu não

Nguyên liệu: 10g xuyên khung.

Cách dùng: Sắc với 500ml nước trong khoảng 30 phút, gạn thuốc chia 3 lần uống trong ngày.

Chữa đau đầu do ảnh hưởng của bệnh cao huyết áp, xơ vữa động mạch hay các vấn đề liên quan đến mạch máu thần kinh

Nguyên liệu: 12g xuyên khung, 12g củ chóc, 20g bạch biển đậu (sao).

Cách dùng: Sắc lấy nước, bỏ bã, cho 60g thịt nạc lợn vào hầm chín, nêm nếm gia vị, dọn ra ăn hết 1 lần.

Loại bỏ sạch sản dịch sau sinh

Nguyên liệu: 12g xuyên khung, 32g vân quy, 2g cầm kê thiệt thảo, 14 nhân hạt đào, 2g hoắc hương.

Cách dùng: Nấu tất cả với 1 lít nước uống hết trong ngày.

Trị đau đầu, đau nhức mình mẩy do ngoại cảm phong tà, đau nhức xương khớp do phong thấp

• Bài thuốc 1:

Nguyên liệu: Xuyên khung, bạc hà mỗi vị 6g, bạch chỉ, kinh giới, phòng phong mỗi vị 12g, cam thảo 4g, khương hoạt 8g; kim bồn thảo 3g.

Cách dùng: Tán thành bột, khi dùng lấy 4g pha chung với nước chè uống.

• Bài thuốc 2:

Nguyên liệu: Xuyên khung, cương tằm mỗi vị 6g, nữ tiết, thạch cao sống mỗi loại 12g.

Cách dùng: Tán thuốc thành bột, pha nước ấm uống hoặc sắc uống giúp giảm đau đầu do phong nhiệt.

Trị đau tức ngực, đau bụng ở phụ nữ sau sinh

Nguyên liệu: Xuyên khung, mộc hương, tần quy, nhân hạt đào, quế tâm mỗi loại 40g.

Cách dùng: Tán thành bột mịn, mỗi lần lấy 4g uống chung với rượu nóng.

Trị căng tức ngực sườn

• Bài thuốc 1:

Nguyên liệu: 8 – 10g xuyên khung, mã kế, củ gấu, lục khúc, tiên chi (sao).

Cách dùng: Tán thuốc thành bột, uống với nước ấm ngày 1 lần.

• Bài thuốc 2:

Nguyên liệu: Hồng hoa và xuyên khung mỗi vị 6g; chỉ xác, quy vĩ mỗi vị 10g; hương phụ, đào nhân, thanh bì mỗi vị 8g.

Cách dùng: Cho tất cả vào ấm sắc với nửa nước nửa rượu, uống 3-4 lần trong ngày.

Chữa chóng mặt, nhức đầu, đổ nhiều mồ hôi, ngực ứ đờm ẩm

Nguyên liệu: 640g xuyên khung, 160g thần thảo.

Cách dùng: Tán thành bột mịn, trộn chung với mật vo viên hoàn, mỗi lần uống 8-12g cùng nước trà.

Điều trị bệnh viêm cột sống phì đại, gai gót chân

Nguyên liệu: Xuyên khung tán thành bột.

Cách dùng: Bỏ thuốc vào trong bọc lót vào khu vực bị bệnh, thay thuốc mới sau 1 ngày.

Trị sưng đỏ mắt, hạ sốt cho trẻ em

Nguyên liệu: Xuyên khung, bạc hà, huyền minh phàn mỗi vị 6g.

Cách dùng: Nghiền nhỏ, lấy một ít bột thuốc cho trẻ hít vào mũi.

Chữa đau bụng trong những ngày hành kinh

Nguyên liệu: 8g xuyên khung, vân quy và bạch thược mỗi vị 10g, thoát hạch nhân và hồng hoa mỗi vị 6g.

Cách dùng: Sắc uống mỗi ngày 1 thang trong kỳ hành kinh để giảm cơn đau.

Giảm các triệu chứng bệnh loãng xương

Nguyên liệu: 100g xuyên khung.

Cách dùng: Xuyên khung được nghiền thành bột, sao nóng. Bọc thuốc vào miếng vải đắp vào chỗ bị đau mỗi ngày 3-4 lần.

Trị u nhọt

Nguyên liệu: Xuyên khung, cam phấn, dầu mè.

Cách dùng: Nghiền thành bột mịn trộn với cam phấn và một ít dầu mè. Thoa hỗn hợp vào khu vực bị mụn nhọt giúp giảm sưng đau.

Điều trị rối loạn kinh nguyệt, sót nhau thai

Nguyên liệu: 10g xuyên khung, 15g dã thiên ma, 10g đương quy, 10g dư dung, 8g sung úy tử.

Cách dùng: Nấu nước uống hàng ngày.

Chữa chứng hoa mắt chóng mặt

Nguyên liệu: Xuyên khung và hòe tử mỗi vị 31g.

Cách dùng: Nghiền nhỏ, mỗi lần lấy 9g uống chung với nước trà.

Trị đau đầu ở phụ nữ sau sinh

Nguyên liệu: 6g xuyên khung, 6g thiên thai ô dược.

Cách dùng: Nghiền bột, uống chung với nước ép từ cây hành.

Hỗ trợ điều trị bệnh tai biến mạch máu não

Nguyên liệu: Chuẩn bị các vị thuốc sau với số lượng bằng nhau: xuyên khung, mộc bản thảo, đương quy, địa hoàng, thoát hạch anh nhi, hồng hoa, chỉ xác, trúc diệp sài hồ, phù hổ, cỏ xước, cam thảo.

Cách dùng: Tán thành bột mịn, lấy 1-1,5g uống với nước lọc.

Trị phong thấp gây viêm khớp, sốt, đau nhức xương khớp, ớn lạnh trong người

Nguyên liệu: Ngưu tất, xuyên khung, bạch chỉ mỗi vị 12g, hoàng đằng 8g.

Cách dùng: Nấu nước uống trong ngày.

Chữa nôn ói, ứ nước ở bụng, hông sườn trướng

Nguyên liệu: 40g xuyên khung, 40g tam lăng.

Cách dùng: Tán thành bột, mỗi lần lấy 8g uống cùng nước sắc thông bạch.

Chữa đau ngực

Nguyên liệu: 1 củ xuyên khung lớn sấy với rượu.

Cách dùng: Tùy theo thời gian mắc bệnh mà dùng liều lượng phù hợp. Thông thường sẽ dùng 1 củ nếu bệnh 1 năm và cứ 2 năm thì cộng thêm 1 củ.

Chữa tổn thương thai khí, thai chết lưu, ra máu dơ ở phụ nữ mang thai 5 – 7 tháng

Nguyên liệu: 160g xuyên khung, 240g vân quy.

Cách dùng: Tán thành bột, uống mỗi lần 8g x 3 lần/ngày.

Hỗ trợ chữa đau thần kinh tam thoa

Nguyên liệu: 30g xuyên khung, 8g tần quy, 8g huyết căn, 8g bạch thược, 8g bắc sài hồ, 8g đỗ phụ, 8g bạch chỉ, 8g đỗ bá, 8g thuyền thoái, 8g hàn hán.

Cách dùng: Sắc uống ngày 1 thang.

9Liều dùng của xuyên khung

Liều dùng của xuyên khung thường được khuyến cáo từ 3-12g mỗi ngày, tùy thuộc vào dạng sử dụng. Cụ thể, có thể dùng 3-6g dưới dạng thuốc sắc, thuốc bột hoặc ngâm rượu, và 6-12g khi sử dụng dưới dạng thuốc sắc, thuốc bột hoặc rượu thuốc.[1]

10Những lưu ý khi sử dụng cây xuyên khung

Ai không nên dùng xuyên khung?

Tuy xuyên khung ít độc tính, nhưng vẫn cần phải kiêng dùng đối với các trường hợp sau:[2]

• Người có tiền sử dị ứng với xuyên khung hoặc các thành phần của dược liệu.
• Người có thể âm hư hỏa vượng.
• Người bị đàm do hen suyễn, khí thăng.
• Người có triệu chứng khô miệng, khô họng, ra mồ hôi trộm vào ban đêm, và phiền táo.
• Người bị đầy bụng, chán ăn, Tỳ hư, thể khí uất hóa hỏa.
• Người ra nhiều máu trong kỳ kinh nguyệt.
• Đối tượng gặp các vấn đề về nội tạng hoặc xuất huyết.
• Phụ nữ mang thai cần tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi dùng.

Phụ nữ mang thai cần tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi dùng

Tương tác giữa vị thuốc xuyên khung và các thuốc khác

Đối với dược liệu, xuyên khung có thể được phối hợp với bạch chỉ để làm thuốc dẫn. Nhưng cần kiêng kỵ phối hợp xuyên khung các vị thuốc như hoàng kỳ, hoạt thạch, sơn thù, hoàng liên, tiêu thạch và lang độc.

Ngoài ra, xuyên khung có thể tương tác với một số loại thuốc tây, thảo mộc hoặc thực phẩm bảo vệ sức khỏe. Do đó, nên hỏi ý kiến thầy thuốc trước khi sử dụng để nhận được tư vấn về những thuốc và thực phẩm có thể tương tác với thảo dược này.[2]

Xuyên khung có thể tương tác với một số loại thuốc tây

Tác dụng phụ khi sử dụng xuyên khung

Theo Phẩm Hối Tinh Nghĩa, việc sử dụng xuyên khung kéo dài có thể làm mất chân khí. Vì vậy khi có bệnh bạn nên đi khám và tuân thủ dùng thuốc theo đúng liều lượng, thời gian được bác sĩ khuyến cáo.[2]

Cần tham khảo ý kiến của bác sĩ trước khi sử dụng các bài thuốc từ xuyên khung

Hi vọng thông qua bài viết này chúng ta có thể hiểu rõ hơn về xuyên khung cũng như những lợi ích mà nó mang lại cho sức khoẻ và cách dùng lưu ý khi sử dụng. Nếu thấy hữu ích, hãy chia sẻ bài viết đến người thân và bạn bè nhé!