Toan chuyển hóa là gì? Nguyên nhân và dấu hiệu của bệnh

Toan chuyển hóa là tình trạng mất cân bằng axit-bazơ trong cơ thể, khi lượng axit trong máu tăng cao. Nguyên nhân có thể là tiểu đường kiểm soát kém hoặc suy thận. Cùng tìm hiểu về tình trạng nhiễm toan chuyển hóa qua bài viết nhé!

1Toan chuyển hóa là gì?

Toan chuyển hóa là tình trạng cơ thể mất quá nhiều bicarbonate hoặc giảm bicarbonate vì sản xuất quá nhiều axit. Độ pH máu thường giảm thấp, các triệu chứng của tình trạng này thường bao gồm nhịp tim nhanh, lú lẫn và mệt mỏi.

Bicarbonate (HCO₃) là một bazơ có khả năng trung hòa axit, đóng vai trò quan trọng trong cơ chế cân bằng pH của cơ thể. Nó được tạo ra từ carbon dioxide (CO2), sản phẩm phụ của quá trình chuyển hóa thức ăn thành năng lượng.[1]

Độ pH máu thường giảm thấp trong toan chuyển hóa

2Nguyên nhân gây toan chuyển hóa

Có bốn nguyên nhân chính có thể gây ra tình trạng toan chuyển hóa, bao gồm:

• Nhiễm toan ceton do tiểu đường kiểm soát kém: sự thiếu hụt insulin làm cho cơ thể không sử dụng glucose để sản xuất năng lượng được. Thay vào đó, cơ thể phải phân hủy chất béo để lấy năng lượng, quá trình này sẽ tạo ra ceton tích tụ trong máu và gây nhiễm toan.
• Nhiễm toan tăng clo huyết: tăng clo máu gây nhiễm toan có thể hình thành khi cơ thể mất lượng lớn natri bicarbonate thường do người bệnh sử dụng quá nhiều thuốc nhuận tràng, bị tiêu chảy nặng hoặc gặp các vấn đề về thận.
• Nhiễm toan lactic: là tình trạng tích tụ axit lactic quá mức trong máu do tăng sản xuất hoặc giảm chuyển hóa tại gan gây nhiễm toan. Nguyên nhân thường gặp là suy gan, hạ đường huyết, nghiện rượu hoặc tập thể dục cường độ cao.
• Nhiễm toan ống thận: là tình trạng thận mất hoặc giảm khả năng đào thải axit dư thừa qua nước tiểu, dẫn đến sự tích tụ axit trong máu và gây nhiễm toan.

Bệnh tiểu đường kiểm soát kém có thể gây nhiễm toan ceton

3Dấu hiệu của toan chuyển hóa

Nhiễm toan chuyển hóa có thể không biểu hiệu bất kỳ triệu chứng nào hoặc nếu có, thường sẽ bao gồm:

• Tim đập nhanh.
• Cảm giác lú lẫn, chóng mặt.
• Cảm thấy mệt mỏi, suy nhược, yếu cơ.
• Ăn mất ngon, không muốn ăn.
• Đau đầu.
• Khó thở, thở nhanh và sâu.
• Buồn nôn và nôn mửa.
• Hơi thở có mùi trái cây.

Hơi thở có mùi trái cây là dấu hiệu của tình trạng nhiễm toan chuyển hóa

4Biến chứng của toan chuyển hóa

Nhiễm toan chuyển hóa không được điều trị kịp thời có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm, bao gồm:[2]

• Sỏi thận: sự tích tụ axit trong cơ thể có thể tạo điều kiện hình thành sỏi thận.
• Suy giảm chức năng thận: nhiễm toan kéo dài có thể gây tổn thương thận, dẫn đến suy giảm chức năng thận mạn tính và thậm chí suy thận.
• Bệnh xương: nhiễm toan có thể làm giảm mật độ xương, tăng nguy cơ loãng xương và gãy xương.
• Chậm phát triển: ở trẻ em, nhiễm toan có thể ảnh hưởng đến quá trình tăng trưởng và phát triển bình thường.

Nhiễm toan chuyển hóa có thể gây biến chứng sỏi thận

5Cách chẩn đoán toan chuyển hóa

Thăm khám lâm sàng

Trong thăm khám lâm sàng để chẩn đoán toan chuyển hóa, bác sĩ sẽ hỏi người bệnh về tiền sử bệnh và các dấu hiệu gợi ý tình trạng nhiễm toan chuyển hóa như mệt mỏi, buồn nôn, khó thở, hơi thở có mùi trái cây.

Sau đó, sẽ tiến hành khám tổng trạng, xem xét các dấu hiệu hô hấp bất thường như thở nhanh hay kiểu thở Kussmaul, kiểm tra chức năng tim mạch và thần kinh.

Khám cơ quan giúp bác sĩ tìm kiếm nguyên nhân gây toan chuyển hóa

Xét nghiệm

Trong toan chuyển hóa, các xét nghiệm cận lâm sàng gần như giữ vai trò thiết yếu trong chẩn đoán. Các xét nghiệm thường được chỉ định là:

• Khí máu động mạch (ABG): là xét nghiệm quan trọng giúp chẩn đoán nhiễm toan chuyển hóa. Máu sẽ được lấy từ động mạch ở cổ tay, cánh tay hoặc bẹn để đo nồng độ oxy, CO2 và độ pH trong máu.
• Điện giải đồ: giúp phát hiện tình trạng rối loạn điện giải và tính khoảng trống anion để phân loại, đánh giá mức độ nặng của tình trạng nhiễm toan chuyển hóa.
• Ngoài ra, các xét nghiệm sinh hóa máu như đường huyết, creatinin, urê máu, lactate, ketone hay các xét nghiệm nước tiểu như keton niệu, pH nước tiểu cũng thường được chỉ định vì có ý nghĩa trong chẩn đoán nguyên nhân gây toan chuyển hóa.

Khí máu động mạch là xét nghiệm quan trọng trong chẩn đoán nhiễm toan

6Khi nào cần gặp bác sĩ?

Các dấu hiệu cần gặp bác sĩ

Bạn nên tới gặp bác sĩ nếu có bất kỳ triệu chứng nào của tình trạng nhiễm toan chuyển hóa. Một số dấu hiệu phổ biến của bệnh như tim đập nhanh, lú lẫn, suy nhược, yếu cơ, không muốn ăn, thở nhanh, nôn mửa, hơi thở có mùi trái cây.

Khó thở là một dấu hiệu cảnh báo và cần tới gặp bác sĩ

Nơi khám chữa toan chuyển hóa

Nếu gặp các dấu hiệu như trên, bạn có thể đến ngay các cơ sở y tế gần nhất, các bệnh viện chuyên khoa Nội, Nội tiết. Hoặc bất kỳ bệnh viện đa khoa nào tại địa phương để được thăm khám kịp thời.

Ngoài ra, có thể tham khảo một số bệnh viện lớn, uy tín dưới đây để được chẩn đoán và tư vấn điều trị phù hợp, tránh các biến chứng đáng tiếc xảy ra:

• Tại TP. HCM: Bệnh viện Chợ Rẫy, Bệnh viện Đại học Y dược TP. HCM, Bệnh viện Nhân dân 115.
• Tại Hà Nội: Bệnh viện Bạch Mai, Bệnh viện Y Hà Nội, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108.

7Phương pháp điều trị toan chuyển hóa

Sau khi xác định được nguyên nhân gây nhiễm toan chuyển hóa, bác sĩ sẽ xây dựng một phác đồ điều trị phù hợp với tình trạng cụ thể của bạn. Một số phương pháp điều trị thường được sử dụng bao gồm:

• Natri citrat: nếu tình trạng nhiễm toan chuyển hóa do bệnh thận hoặc suy thận.
• Truyền dịch tĩnh mạch: giúp bổ sung nước và điện giải cho cơ thể, cải thiện tình trạng mất nước và mất cân bằng điện giải thường gặp trong nhiễm toan chuyển hóa.
• Truyền natri bicarbonate: hỗ trợ trung hòa lượng axit dư thừa trong máu, nâng pH máu về mức bình thường.
• Insulin: dùng trong trường hợp nhiễm toan ceton do tiểu đường, giúp cơ thể sử dụng glucose hiệu quả hơn và giảm sản xuất ceton.
• Loại bỏ chất độc: sử dụng khi nhiễm toan do ngộ độc aspirin, methanol hoặc ethylene glycol. Các phương pháp loại bỏ chất độc có thể bao gồm lọc máu hoặc sử dụng thuốc giải độc đặc hiệu.

Truyền tĩnh mạch giúp cải thiện tình trạng mất nước và điện giải

8Biện pháp phòng ngừa toan chuyển hóa

Mặc dù, không có biện pháp đặc hiệu nào để ngăn chặn hoàn toàn nhiễm toan chuyển hóa nhưng bạn có thể giảm thiểu nguy cơ mắc phải bằng cách:

• Uống đủ nước: giúp thận hoạt động tốt, ngăn ngừa mất nước và giảm nguy cơ nhiễm toan chuyển hóa.
• Kiểm soát đường huyết: việc kiểm soát chặt chẽ lượng đường trong máu là rất quan trọng để ngăn ngừa nhiễm toan ceton do tiểu đường.
• Hạn chế rượu bia: Uống quá nhiều rượu có thể gây tổn thương gan và làm tăng nguy cơ nhiễm toan lactic. Giới hạn lượng rượu tiêu thụ ở mức vừa phải giúp giảm nguy cơ mắc toan chuyển hóa.

Kiểm soát tốt mức đường huyết góp phần phòng ngừa toan chuyển hóa

Các trường hợp nhiễm toan nặng không được điều trị có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm thậm chí tử vong. Bạn hãy chia sẻ bài viết tới mọi người nếu thấy hữu ích nhé!